خدمت به خلق در سيره و گفتار امام سجاد علیه السلام

ابعاد شخصيتي معصومان(ع) از جمله امام سجاد چنان گسترده است كه در هر بعدي از نيازهاي بشري مي توان الگوي كاربردي، ارائه و تشنگان هدايت را از سرچشمه هاي فضايل آنان سيراب كرد. بي شك يكي از مشخصه هاي بشر از آغاز خلقت تاكنون- و قطعا تا پايان جهان- زندگي جمعي اوست؛ اجتماعي كه در آن هركس براساس استعدادها و نحوه برخورداري از امكانات، موقعيتي مي يابد و درتعامل با ديگران نيازمنديهاي خود را رفع مي كند و درمقابل آن، نيازهاي ديگران را برطرف مي سازد. اعضاي جامعه بشري- كه ما هم عضوي از آن هستيم- هيچ كدام به تنهايي توان رفع نيازهاي ضروري براي تداوم حيات را ندارند. از اين رو با روآوردن به «زندگي جمعي» هركدام بنابراستعداد و توان خود، بخشي از نيازهاي ديگران را تأمين مي كند تا در برابر، آنان هم نيازهاي وي را رفع كنند. امام سجاد(ع) به خوبي مي دانست كه بي نياز مطلق خداست و غير او، همه به هم نيازمندند. لذا وقتي شنيد مردي مي گويد: خدايا! مرا از خلق خود بي نياز كن، فرمود: «ليس هكذا، انما الناس بالناس و لكن قل: اللهم اغنني عن شرار خلقك(1) اين گونه نيست، مردم به مردم نيازمندند. اما بگو: خدايا! مرا از مردم بدكيش بي نياز كن.»
به اين دليل ما بايد به يك حقيقت مهم و درعين حال فراموش شده توجه كنيم و آن، حقي است كه جامعه (و افراد آن) به دليل ايفاي نقش در تداوم زندگي ما دارند و اين، همان حقي كه امام زين العابدين(ع) در كنار دو حق ديگر (حق خدا و حق خود) در رساله حقوق از آن ياد مي كند و حقوق گروههايي مثل رهبران، زيردستان، خويشان، نيكوكاران و توده هاي مردم مانند همسايه، رفيق، شريك، سائل و نيازمند و حتي حقوق اموال و... را تذكر مي دهد. و از همين جايگاه است كه انسانها جهت اداي اين حقوق موظف به «خدمت» به هم هستند. در واقع اسلام بايد با اين ديد دقيق وعميق، خاستگاه «خدمت به خلق» را «حق خلق» مي داند و معتقد است مردم بايد خادم هم باشند چون به گردن هم حق دارند.اين حق گاه چنان روشن است كه مردم را به پاسخگويي متقابل وادار مي كند، مانند حق پدر، معلم، و گاه به واسطه و پنهان است مانند حق نيازمندان، مستضعفان و... كه با دقت در زنجيره اجتماع مي توان حقوق آنها را نسبت به خود كشف كرد و آنگاه است كه خدمت به آنان نيز ضروري مي شود.
درك اين تحليل وقتي راحتتر خواهدشد كه بدانيم مردي از امام زين العابدين(ع) درباره «حق معلوم» در آيه شريفه «والذين في اموالهم حق معلوم للسائل والمحروم» (2) سؤال كرد و امام فرمود: «حق معلوم، چيزي است كه شخص از مال خود بيرون مي كند و آن غير از زكات و صدقه واجب است» آن مرد پرسيد: با اين مال چه بكند؟ امام فرمود: «به آن صله رحم مي كند و به ضعيفان كمك مي نمايد و رنج ايشان را برطرف مي سازد و يا به برادر ديني اش محبت مي كند و گرفتاري او رابرطرف مي سازد.» (3)
امام سجاد(ع) با تعابير ديگر نيز اين پيوند و علقه اجتماعي بشر به هم را يادآور و «حق خدمت» ناشي از آن را هم متذكر مي شود. از جمله با عنوان «برادري مردم» چنين مي فرمايد: «بئس الاخ يرعاك غنيا و يقطعك فقيرا(4) بد برادري است كه در وقت توانگري به تو توجه دارد و در وقت نيازمندي از تو مي برد.» براساس برادري ديني و اجتماعي، مؤمنان موظف به رعايت و خدمت به هم هستند و ترك وظيفه امري مذموم شمرده مي شود و به معناي ضايع كردن حقوق ديگران است.

1- آثار خدمت به خلق

از نگاه امام سجاد (ع) خدمت به خلق، هم اثر دنيايي دارد ودر معادلات اجتماعي تأثيرگذار است و هم داراي آثار آخروي است. نمونه هايي از هر دوگروه را مرور مي كنيم.

الف: آثار خدمت در دنيا

طبيعي ترين اثر خدمت، ياري مددجو و گيرنده خدمت است. امام سجاد(ع) مي فرمود: «در دنيا هيچ چيز ياري دهنده تر از نيكي به برادران نيست.»(5)
انسان بايد به مقدار اعتدال و به قدر كفاف خرج كند و زيادي اش را براي آخرت بفرستد. زيرا چنين رفتاري باعث بقاي بيشتر نعمت گشته و به فزوني نعمت از جانب خدا نزديك تر و در عاقبت سودمندتر است.» (6)
«ساده الناس في الدنيا الأسخياء و ساده الناس في الأخره الأتقياء. (7) سروران مردم در دنيا، سخاوتمندان و در آخرت، پرهيزكاران هستند.»«گرامي ترين انسانها نزد مردم، كسي است كه زياد خيرش به آنها برسد و نيازي به آنها نداشته باشد و...» (8)
«الكريم يبتهج بفضله و اللئيم يفخر بملكه؛ (9) شخص كريم با بخشندگي خود شادمان است و فرومايه به ثروتش مي بالد.»

ب: آثار خدمت در آخرت و نتايج معنوي

امام سجاد(ع) در رواياتي متعدد به آثاري چون: افزايش درجه خدمت رسانان در آخرت (10)، آمرزش گناهان(11)، ياور روز تنگدستي (قيامت) (12)، مقامات و قصرهاي بهشتي(13)، پوشش در آخرت(14) و...(15) تصريح مي كند.
جهت اختصار، تنها به روايتي از آن حضرت كه شرح جامع از آثار اخروي خدمت را بيان مي نمايد، توجه مي كنيم: ابوحمزه ثمالي از امام علي بن الحسين(ع) چنين نقل كرد:
«من قصي لأخيه حاجه فبحاجه الله بدأ...؛ كسي كه يك حاجت برادرش را برآورد خداوند صد حاجت او را برآورد. كسي كه اندوهي را از دل برادرش بردارد، خداوند اندوه روز قيامت را از او برطرف سازد؛ هر قدر هم كه زياد باشد.و هركس برادرش را كه در مقابل ستمكار قرار گرفته است، ياري دهد، خدا او را هنگام عبور از صراط ياري مي كند، در وقتي كه قدمها مي لغزد. و كسي كه به دنبال نياز برادر مؤمنش برود و با برآوردن حاجتش او را شاد كند، چنان است كه رسول خدا را مسرور كرده است. و هركس او را سيراب كند، خدا او را از شراب سر به مهر بهشتي سيراب مي سازد و هركس گرسنگي او را با طعام برطرف كند، خدا او را از ميوه هاي بهشتي سير مي كند. و هركس برهنگي او را بپوشاند خدا او را با جامه هاي زربافت و حرير مي پوشاند. و اگر با اينكه برهنه نيست او را لباس بپوشاند پيوسته در حفظ خدا است تا هنگامي كه نخي از آن جامه برتن او باشد. و كسي كه كار مهم برادرش را كفايت كند، خداوند پسران بهشتي را خدمتگزار او مي سازد و كسي كه او را بر مركبي سوار كند، خدا او را در قيامت برناقه اي بهشتي سوار مي كند كه فرشتگان به آن مي بالند. و هركس مؤمني را هنگام مردنش دفن كند، گويا او را از ولادت تا مرگ پوشانده است. و هركس او را همسري دهد كه مايه انس و آرامش باشد، خداوند براي او در قبر مونسي به شكل محبوب ترين افراد خانواده اش قرار مي دهد و كسي كه برادر مؤمن بيمارش را عيادت كند، فرشتگان دور او را مي گيرند و دعا مي كنند تا وقتي كه از آنجا بيرون رود و به او مي گويند: «خوشا به حالت و بهشت گوارايت! به خدا سوگند برآوردن حاجت مؤمن در پيشگاه خدا محبوب تر از دو ماه روزه پي درپي با اعتكاف آن دو ماه در ماه حرام است.(16)
چنان كه مشاهده مي شود، امام سجاد(ع) در شرح آثار معنوي و اخروي خدمت به مؤمن، انواع متنوعي از خدمت را هم برشمرده است؛ از خدمت مالي تا آبرويي و از خدمت روحي تا غريزي و اين نشانگر آن است كه خدمت در تمام ابعاد آن مورد توجه است و تنها در امور اقتصادي و كمك هاي مادي به نيازمندان خلاصه نمي شود.

2- آثار ترك خدمت

ابوخالد كابلي مي گفت: شنيدم كه امام زين العابدين (ع) مي فرمود:
«از گناهاني كه پشيماني به بار مي آورد... ترك صله رحم به حدي كه احساس خويشاوندي نكند.... از گناهاني كه باعث نزول بلا مي شود، به فرياد مظلوم نرسيدن و كمك نكردن به ستمديدگان... است... از گناهاني كه پرده حيا را مي درد... نزديك نشدن به خداي عزوجل با نيكوكاري و صدقه و سنگدلي بر اهل فقر و تهيدستان و ستم به يتيم و بيوه زنان و دست رد به سينه سائل زدن هنگام شب است.» (17)
امامي كه ديدگاهش اين باشد كه خداوند هيچ سائلي را باز نمي گرداند «يا من لايرد سائله و لا يخيب آمله... (18)، اي خدايي كه سائلي را برنمي گرداند و آرزومندي را نااميد نمي كند. اي آن كه درگاهش به روي درخواست كنندگان باز و پرده درش از مقابل اميدواران برداشته است...» خود نيز در برخورد با نيازمندان مي كوشد چنين صفتي را كسب كند. از اين رو ابوحمزه ثمالي (ثابت) مي گفت: روز جمعه اي نماز صبح را با امام زين العابدين (ع) به جا آوردم. امام به سوي منزل رفت. من هم با ايشان بودم. وقتي به منزل رسيديم، يكي از خادمه ها را صدا زد و فرمود: «امروز روز جمعه است؛ هر نيازمندي آمد، مبادا رد كنيد.» من گفتم: هر سائلي كه مستحق نيست! فرمود: «اي ثابت! از آن مي ترسم كه يكي مستحق باشد و ما به او چيزي ندهيم و رد كنيم و به خانواده ما چيزي فرود آيد كه به يعقوب و خانواده اش نازل شد. اطعامشان كنيد.» (19)
امام سجاد (ع) مي فرمود: «از پروردگارم شرم دارم كه يكي از برادرانم را ببينم و از خدا براي او بهشت را بخواهم اما از دادن درهم و دينار، بخل ورزم كه وقتي قيامت شود، به من گفته شود: اگر بهشت مال تو بود، در دادن آن به مراتب بيشتر از دادن مال، بخل مي ورزيدي. (20)
امام سجاد (ع) فرمود:
كسي كه سير بخوابد و دركنار او مؤمني گرسنه باشد، خداي متعال به فرشتگان مي فرمايد: نگاه كنيد به اين بنده ام كه من امر كردم ولي فرمان نبرد و غيرمرا اطاعت كرد. پس من هم او را به عملش واگذاشتم. سوگند به عزت و جلالم هرگز او را نمي آمرزم.»(21)
«كسي كه لباس اضافي داشته باشد و بداند در اطرافش مؤمني به آن نياز دارد و ندهد، خدا او را به رو در آتش مي اندازد.» (22)

3- دعاي توفيق خدمت به خلق

امام سجاد (ع) با توجه به ثواب فراوان و آثار دنيوي و اخروي خدمت به خلق، همواره دست به دعا برمي داشت وتوفيق خدمت را از درگاه الهي خواستار مي شد. از جمله آنها اين دعاهاست.
«اللهم صل علي محمد و آله و... اجر للناس علي يدي الخير و لاتمحقه بالمن؛ (23) خدايا! بر محمد و آل او درود فرست و... به دست من كارهاي خير را براي مردم جاري كن و چنان كن كه با منت گذاردن من، آن را باطل نسازي».
«خدايا! بر محمد و آل او صلوات بفرست و مرا از اسراف و ولخرجي بركنار دار و راه بذل و بخشش بر مستمندان، با ميانه روي و اعتدال در مصرف را به من نشان بده و خوب اداره كردن زندگي را به من بياموز و به لطف و كرمت از تجمل و اسراف بازم دار و وسايل روزي مرا از راه حلال فراهم كن و مرا به انفاق در راه خير موفق بدار؛... خدايا! مصاحبت با فقيران را برايم دوست داشتني ساز و به همنشيني و شكيبايي با آنان ياريم كن.» (24)
خدايا! بر محمد و آل او درود فرست و جان مرا به زيور بندگان شايسته ات بياراي. و بر من لباس تقوا بپوشان تا بتوانم در راه فضل و كمال را ديگران پيش بيفتم و زيادي مالم را به مستمندان، ايثار كنم...» (25)
حضرت زين العابدين (ع) كه چنين مشتاقانه از خداوند توفيق براي خود مي خواهد، ديگران را نيز متوجه اين وظيفه اجتماعي و ديني مي سازد و با برشماري ثوابهاي زياد آن، مؤمنان را براي خدمت رساني بيشتر به هم برمي انگيزد. برخي از تلاشهاي حضرت در تبليغ و ترويج اين سنت حسنه را مرور مي كنيم:
امام سجاد (ع) به فرزندش امام باقر (ع) مي فرمود: «افعل الخير الي كل من طلبه منك فان كان اهله فقد اصبت موضعه و ان لم يكن بأهل كنت انت اهله؛ (26) هر كس از تو انجام كار خيري را خواست، برايش انجام بده؛ اگر اهلش بود، درست عمل كردي و گرنه تو خوداهل خير شده اي.»
در تفسير آيه 15 سوره توبه (... و يقبل التوبه عن عباده و يأخذ الصدقات)؛ «توبه بندگان را مي پذيرد و صدقات را مي گيرد.» محمد بن مسلم از امام صادق، از امام سجاد (ع) نقل كرد: «در پيشگاه خدا تعهد مي كنم كه صدقه به دست بنده خدا نمي رسد مگر آنكه پيش از آن در دست خدا قرار بگيرد.»
آن حضرت هرگاه مي خواست صدقه بدهد، اول آنچه را در دست داشت، مي بوسيد. و مي بوييد، سپس به دست فقرا مي داد و مي فرمود: «براي هر چيزي فرشته واسطه اي هست، جز صدقه كه بي واسطه به دست خدا مي رسد.»(27)
ابوحمزه ثمالي مي گويد: امام علي بن الحسين(ع) فرمود: «خوش به حال كسي كه اخلاقي خوش و دروني پاكيزه و نهادي شايسته و ظاهري آراسته دارد؛ زيادي مالش را انفاق مي كند و سخن بيهوده را ترك مي كند و با مردم منصفانه رفتار مي نمايد.»(28)
آن حضرت خطاب به شيعيان مي فرمود: «اي شيعيان ما! بهشت دير يا زود از دست شما نمي رود اما براي ارتقاي درجات آن كوشش كنيد و بدانيد ميان شما بالاترين درجات و زيباترين كاخها و سراها و بناها در بهشت از آن كساني است كه در پاسخ دادن به نداي مؤمنان نيكوتر باشند و همدرديشان با فقراي مؤمن بيشتر باشد. بدانيد خداوند گاهي يكي از شما را به سبب يك سخن پاك كه با برادر تنگدستش بگويد، بيشتر از مسافت يك صدهزار سال كه با گامهايش بپيمايد، به بهشت نزديك مي كند، اگر چه از عذاب شدگان به آتش جهنم باشد. پس نيكي كردن به برادر خود را كوچك نشماريد زيرا آن نيكي، روزي براي شما سودمند است كه هيچ چيز جايش را نمي گيرد.(29)
ابوحمزه ثمالي مي گفت: علي بن حسين(ع) مي فرمود:
«هر كس مؤمني را تا حد سير شدن غذا بدهد، جز خدا كسي از پاداش اخروي آن خبر ندارد؛ نه فرشته مقرب و نه پيامبر مرسل. (بعد فرمود) از چيزهايي كه سبب آمرزش مي شود، غذا دادن به فرد مسلمان گرسنه است (و بعد اين آيه را تلاوت كرد:) (او اطعام في يوم ذي مسغبه يتيماً ذا مقربه او مسكيناً ذامتربه )(30) يا اطعام دادن در روز گرسنگي به يتيمي از خويشان يا به تنگدستي نيازمند.»(31)

نمونه هايي براي خدمت

خدمت، اقدامي است كه به خاطر اداي حقوق متقابل (مستقيم يا با واسطه) انجام مي شود و گسترده اي به وسعت تمام عوامل دخيل در جامعه بشري دارد؛ از انسان تا خدا و از حيوان تا جهان طبيعت، فهرست رساله حقوق امام سجاد(ع) را به ياد آوريم تا به وسعت اين گستره، عميق تر بنگريم؛
«1- حق خدا (تمام حقوق از آن ناشي مي شود) 2- حق خود (الف: جوارح: زبان، گوش، چشم، پا، دست، شكم، فرج؛ ب: انفعال و كارها: نماز، روزه، صدقه، قرباني،) 3- حق ائمه (رهبر حكومت، معلم، مالك، همسر، خدمتگزار) 4- حق خويشاوندان و... (مادر، پدر، فرزند، برادر، منعم، (دهنده نعمت آزادي)، آزادكرده، نيكي كننده، اذان گو، پيشنماز، همنشين، همسايه، رفيق، شريك، مال، طلبكار، دوست معاشر، مدعي، فرد مورد ادعا، مشورت كننده، مشورت دهنده، نصيحت خواه، نصيحت كننده، بزرگتر، كوچكتر، سائل، فرد درخواست شونده، فرد خشنودكننده، توده مردم، اهل ذمه) از بين 50مورد، ما به چند مورد اشاره مي كنيم كه امام سجاد(ع) در مورد خدمت به آنها رهنمودي ارائه فرموده اند.

بايسته هايي براي خدمت شايسته

1- منت نگذاشتن

«به خاطر صدقه اي كه داده اي، بر كسي منت نگذار؛ زيرا قدمي به سود خود برداشته اي درصورتي كه اگر منت بگذاري، در امان نيستي از اينكه روح او را آزرده و خود را معيوب كرده اي. زيرا اين عمل تو دليل آن است كه تو اين كار را به خاطر خود نكرده اي، درصورتي كه اگر براي خودت مي خواستي، بر كسي منت نمي نهادي.» (32)

2-استحكام اعتقاد قبل از خدمت

«حق صدقه و زكاتي كه مي دهي اين است كه بداني آن، پس اندازي است نزد پروردگارت و امانتي است كه شاهد نمي خواهد. وقتي چنين باوري داشتي، بر آنچه درنهان به امانت مي گذاري، بيشتر اطمينان خواهي داشت تا آنچه آشكارا مي دهي. و خود را سزاوار خواهي ديد تا آنچه را كه مي خواهي درنظر ديگران به خدا بسپاري، در نهان بسپاري و درهرحال عنوان رازي نهفته بين تو و او باشد و حتي دراين امانتي كه به او مي سپاري، از گوشها و چشمها - به دليل اعتماد بيشتر به اينها و نه به آن جهت كه در بازپرداخت امانت به خدا اعتماد نداري- به عنوان شاهد و گواه پشتيباني نخواهي.» (33)

3-خدمت به تناسب توان

«ان من اخلاق المؤمن الانفاق علي قدر الاقتار و التوسع علي قدر التوسع و انصاف الناس من نفسه...؛ (34) از اخلاق مؤمن انفاق به قدر توان، توسعه دادن به زندگي به قدر گنجايش، و رفتار منصفانه با مردم و... است.

4- خوش رفتاري با خدمت جويان

آن حضرت هرگاه گدايي نزدش مي آمد.
مي فرمود:«مرحبا بمن يحمل زادي الي الاخره (35) آفرين به كسي كه بار مرا به آخرت حمل مي كند!»

5-حسن ظن به خدمت جويان

6-خدمت صادقانه

7-كوچك نشمردن خدمت

آن گاه كه خدمت به مردم خاستگاهي الهي داشته باشد، حجم آن مهم نخواهد بود بلكه كيفيت خدمت و رعايت خلوص و داشتن رنگ الهي، ارزشمند خواهد بود. از اين روي گاه خدمت با يك نگاه و ايجاد آرامش روحي در قلب يك فرد، مي تواند خدمتي ارزشمند شمرده شود.لذا امام سجاد (ع) مي فرمود: «نظر المؤمن في وجه اخيه المومن للموده والمحبه عباده (37) نگاه مؤمن به چهره برادر مؤمنش از روي دوستي و محبت، عبادت است.»نهايت ظرافت و دقت نظر امام سجاد(ع) را در اين جمله ببينيم كه فرمود:«حق كسي كه خداوند او را باعث شادي تو كرده و تو را به دست او شاد كرده، اين است كه اگرواقعاً قصد خوشحال كردن تو را داشت، خدا را شكر كني و به اندازه كافي از او سپاسگزار باشي و به خاطر آغاز چنين خدمتي از طرف او، متقابلاً تو هم باعث خشنودي او شوي و درصدد جبران برآيي. و اگر قصد نداشت، باز خدا را شكر و سپاس گويي. و بداني ازجانب خداست كه باعث شادي تو شده است و آن شخصي نيز يكي از عوامل نعمتهاي خدا بر تو گرديده است. دوست بداري و خيرخواه او باشي زيرا وسايل نعمتهاي الهي هرجا باشند، خود موجب بركت هستند، هرچند از روي قصد نباشد...» (38)
به اين ترتيب، خدمتگزار نبايد به حجم كار توجه كند بلكه هر نوع خدمتي را كه در توان دارد، نثار ديگران كند.
(پي نوشت ها درسرويس معارف موجود است)